Zabytek miesiąca Kwiecień 2024 – zestaw 16 figurek zoomorficznych z Nowej Cerekwi st. 4

Zestaw 16 figurek zoomorficznych przedstawiających ptaki ze stanowiska nr 4 w Nowej Cerekwi, Fot. Ł. Urman

Figurki zoomorficzne mają następujące nr inwentarzowe: MŚO-A-295/36, 214, 342, 440, 482, 529, 570, 573, 574, 576, 796, 798, 805, 806, 855, 885. Ich wymiary mieszczą się w następujących zakresach: dł. 1,14-2,96 cm, szer. 0,54-1,14 cm, wys. 0,79-1,86 cm. Większość zachowała się w dobrym stanie, a tylko kilka jest uszkodzonych. Wszystkie figurki zostały wykonane według podobnego schematu: płaska podstawa, mały i uproszczony w kształcie korpus przeważnie zakończony ogonem oraz starannie wykonana głowa z wyraźnie zaznaczonymi oczami i dziobem, która zazwyczaj jest nieproporcjonalnie większa w stosunku do reszty ciała (Kysela, Čižmářová 2023). Wyjątkiem są dwie figurki, które mają wklęsłą podstawę. Dodatkowo jedna z figurek ma zdobiony korpus liniami w kształcie litery „V” od szyi do ogona, które mogły imitować pióra. Niemal identyczne zabytki odkryto na innych stanowisk celtyckich, a najbliższe analogie pochodzą z miejscowości Němčice nad Hanou (Morawy-Czechy) i Roseldorf (Austria). Pomimo znalezienia dużej ilości figurek zoomorficznych na wspomnianych stanowiskach ich funkcja nie jest znana. Prawdopodobnie mogły spełniać rolę wotywną, a ich wysoki stopień podobieństwa wynikał z ustandaryzowanej formy rytuału (Rudnicki 2014).

Ptaki w wierzeniach celtyckich miały złożoną symbolikę. Umiejętność oderwania się od ziemi i lotu mogła być wiązana z uwolnieniem duszy i przejściem na inny wymiar egzystencji. Osobniki takie jak kruk lub gołąb wiązano ze śmiercią, odrodzeniem i uzdrawianiem. Natomiast inne ptaki ze względu na swoje zwyczaje migracyjne mogły symbolizować zmianę pór roku (Green 1989).

Zdjęcia wybranych figurek z Nowej Cerekwi st. 4 (Fot. K. Krajczy)

Brązowe figurki zoomorficzne zakupione przez Moravské zemské muzeum w 2021 roku. Němčice nad Hanou: 21-49, RoseldorfSandberg: 52, Rys. A. Krechlerová (Kysela, Čižmářová 2023)

Nowa Cerekwia to wioska położona na Płaskowyżu Głubczyckim, na tzw. polskich Morawach, czyli obszarze dawnej diecezji ołomunieckiej. Już w 2 poł. XIX wieku na pobliskich terenach odkrywano fragmenty naczyń toczonych i grafitowych. W latach 20. XX wieku na wzgórzu mieszczącym się w południowej części miejscowości Bieszków, która obecnie jest częścią Nowej Cerekwi, istniała kopalnia bazaltu (Czerska 1959). Na okolicznych polach znajdowano liczne zabytki świadczące o istnieniu na tych terenach osady celtyckiej, co dało możliwość przeprowadzenia ratowniczych badań wykopaliskowych. Jednym z archeologów, którzy podjęli się tego zadania był Bolko von Richthofen. Niestety na skutek działań wojennych dokumentacja z tych badań prawdopodobnie została zniszczona, a większość zabytków zaginęła. Po wojnie archeolodzy wznowili prace pod kierownictwem dr Barbary Czerskiej, która prowadziła badania w latach 1957-1973. Odkryto 21 obiektów, w tym 11 domów – półziemianek, 8 jam gospodarczych i zasobowych, 1 pochówek ciałopalny i 1 palenisko. Oprócz ceramiki, polepy i żużlu, znaleziono przedmioty wykonane ze stopu miedzi, żelaza, metali szlachetnych, szkła, sapropelitu i kości. Początkiem XXI wieku zaczęły pojawiać się informacje o zabytkach znajdowanych przez poszukiwaczy na obszarze dawnych badań wykopaliskowych. To skłoniło badaczy do powrotu na stanowisko nr 4 w latach 2007-2008 i przeprowadzenie badań wykopaliskowych oraz powierzchniowych przy użyciu wykrywaczy metali. Właśnie podczas tych prac zostały odkryte figurki zoomorficzne (Rudnicki 2014).

Lokalizacja trzech celtyckich osad centralnych: Nowa Cerekwia - Polska, Němčice nad Hanou - Czechy, Reseldorf - Austria (Čižmář, Čižmářová 2023)

Dzięki badaniom przeprowadzonym na stanowisku nr 4 w Nowej Cerekwi ustalono, że w tym miejscu znajdowała się otwarta osada celtycka o charakterze centralnym, która funkcjonowała w III i II wieku p.n.e. Pełniła rolę głównego ośrodka dla okolicznej ludności celtyckiej i zajmowała obszar ok. 10 ha. Ulokowano ją na wzniesieniu, które górowało nad obszarami o charakterze rolniczym. Na podstawie pozyskanych zabytków można stwierdzić, że w osadzie funkcjonowały wyspecjalizowane warsztaty rzemieślników, które zajmowały się produkcją m.in. ozdób, części strojów, czy właśnie figurek zoomorficznych. W osadzie wytwarzano również ceramikę o czym świadczy przedwojenne znalezisko pozostałości pieca garncarskiego. Podczas badań pozyskano również sporą ilość monet celtyckich wykonanych ze złota i srebra. Równie ważne są nieliczne monety greckie, które w dużej ilości występują na stanowiskach w Czechach. Jest to dowód na kontakty lokalnej społeczności z przedstawicielami cywilizacji śródziemnomorskiej. Zabytki odkryte na osadzie mają swoje analogie w dwóch znacznie większych ośrodkach centralnych: Němčice nad Hanou (Morawy-Czechy) i Reseldorf (Austria), co pozwala na stwierdzenie, że Nowa Cerekwia jest najbardziej wysuniętą na północ osadą centralną.        

Plan przedstawiający odkryte obiekty na stanowisku nr 4 w Nowej Cerekwi w latach 1957-1973 (Czerska 1976)
Legenda: 1 – granica kamieniołomu, 2 – drogi, 3 – obszar przebadany, 4 – obszar przebadany w 1973 roku za pomocą sondaży, 5 – domy, 6 – jamy, 7 – paleniska

Zdjęcia archiwalne z badań na stanowisku nr 4 w Nowej Cerekwi w latach 20. XX wieku (Archiwum Muzeum Śląska Opolskiego)

W specjalnie przygotowanej gablocie przez cały kwiecień będzie można zobaczyć opisane wyżej figurki zoomorficzne. Gablota jest umieszczona na I piętrze przed salami wystawy Opole – gród, miasto, stolica regionu.

Oprac. Łukasz Urman, Dział Archeologiczny MŚO

Na podstawie:

Čižmář I., Čižmářová J. 2023, Němčice: research at a key La Tène site in Moravia, Antiquity 97, 1-7.

Czerska B. 1959, Osada z okresu późnolateńskiego koło Nowej Cerekwi w powiecie Głubczyce, Archeologia Śląska III, 25-68.

Czerska B. 1976, Osada celtycka koło wsi Nowa Cerekwia w powiecie Głubczyce w świetle najnowszych badań, Studia Archeologiczne VII, 95-138.

Green M. 1989, Symbols and Image in Celtic Religious Art.

Kysela J., Čižmářová J. 2023, Neni Němčic bez kačen: Soubor mladolatenskych bronzovych figurek ze středniho Podunaji, Archeologické rozhledy 75–3, 293-314.

Rudnicki M. 2014, Nowa Cerekwia – the Middle La Tène centre of power north of the Carpathians, MORAVSKÉ KŘIŽOVATKY. Střední Podunají mezi pravěkem a historii, 421-438.