Zabytek miesiąca - Kabłączek skroniowy

Kabłączki skroniowe są ozdobami, które nosiły młode dziewczyny i kobiety we wczesnym średniowieczu. Najczęściej znajdowane są na cmentarzyskach w grobach kobiecych w obrębie czaszki. Sporadycznie występują również w pochówkach męskich w charakterze daru, a nie ozdoby, na co wskazuje miejsce ich ulokowania. Nazwę zawdzięczają formie otwartego pierścienia wygiętego w kabłąk z jednym końcem zagiętym w uszko. Charakterystyczny jest również sposób ich noszenia. Przeważnie były umieszczane w okolicach skroni na pasku skóry lub tkaniny, w którym wykonywano otwory i przekładano przez nie esowate uszko kabłączka. Ozdoba mogła być również przyszywana lub przywiązywana sznurkiem do opaski. Końcem lat 40. XX w. Krystyna Musianowicz dokonała klasyfikacji kabłączków skroniowych i wydzieliła 11 typów różniących się formą i ukształtowaniem uszka (Musianowicz 1948/49).

Fot. Łukasz Urman

Kabłączek skroniowy o nr inwentarzowym MŚO-A-306/14 jest jednym z czterech odkrytych w grobie nr 2, w którym pochowano dziewczynę w wieku 17 lat. Ciało ułożono w pozycji wyprostowanej z rękami umieszczonymi wzdłuż tułowia i twarzą skierowaną na północ. Kabłączek ma formę otwartego pierścienia i jest wykonany ze srebrnego drutu o kolistym przekroju. Jeden koniec został prosto ścięty, drugi natomiast rozklepany i zawinięty w esowate uszko, którego koniec dodatkowo podwinięto. Na powierzchni nie ma śladów ornamentowania. Zabytek jest niewielkich rozmiarów: śr. zewnętrzna: 1,7 cm, śr. wewnętrzna: 1 cm, śr. drutu: 0,4 cm, waga: 4,97 g. Został sklasyfikowany jako typ III A wg K. Musianowicz, ze względu na średnicę wewnętrzną nie przekraczającą 2 cm.

Fot. Łukasz Urman

Stanowisko znajdowało się na niewielkim wzniesieniu górującym nad doliną rzeki Odry, na terenie należącym do cementowni Groszowice. To właśnie tam w 1957 roku pracownicy zakładu dokonali przypadkowego odkrycia wczesnośredniowiecznego cmentarzyska. Podczas eksploracji skały wapiennej zauważono wydobywane przez koparkę ludzkie szkielety. Prace zostały wstrzymane, a o dokonanym odkryciu poinformowano pracowników Działu Archeologicznego Muzeum w Opolu. Ustalono, że zniszczeniu uległo ok. 20 grobów i podjęto decyzję o przeprowadzeniu ratowniczych badań wykopaliskowych. Tego zadania podjęli się archeolodzy i antropolodzy pod kierownictwem mgr Haliny Urbańskiej z Zakładu Archeologii Polski IHKM PAN we Wrocławiu. Prace prowadzono od października do listopada 1957 roku, podczas których na przestrzeni 10 arów odkryto 38 grobów szkieletowych, 1 ziemiankę, 15 palenisk o nieokreślonej chronologii oraz 8 jam należących do kultury łużyckiej. Na wyposażenie grobowe składały się wspomniane wcześniej kabłączki skroniowe wykonane ze srebra i brązu, kolie składające się z różnego rodzaju paciorków wykonanych ze szkła, bursztynu i gliny. Na uwagę zasługuje również znaleziona w grobie kobiecym brązowa kaptorga, czyli schowek na amulety, która prawdopodobnie była elementem kolii. Ponadto znaleziono pierścionki wykonane z brązu i żelaza, sprzączkę do pasa, noże żelazne, krzesiwa, szydło oraz naczynie drewniane i fragmenty naczyń glinianych. Na podstawie pozyskanych zabytków chronologię stanowiska określono na X-XI wiek (Urbańska 1959).  

Plan sytuacyjny grobów: 1 – jama grobowa ze szkieletem, 2 – granica wybierzyska, 3 – luźne kości, 4 – granica przebadanego terenu. Rys. Z. Karpowicz (Urbańska 1959)

W latach 40. I 50. XX wieku prowadzono badania wykopaliskowe na cmentarzyskach szkieletowych w Krzanowicach i Nowej Wsi Królewskiej – obecnie dzielnice Opola. Na pierwszym stanowisku, usytuowanym na niewielkim wzniesieniu nad Małą Panwią, odkryto 91 pochówków szkieletowych, których wyposażenie pozwoliło określić czas jego użytkowania na X-XI w. Natomiast na drugim, ulokowanym ok. 1000 metrów od stanowiska nr 101, znaleziono 122 groby wyposażone w biżuterię i przedmioty datowane na X-XII wiek. Niewielka odległość dzieląca stanowiska w Nowej Wsi Królewskiej i Opolu – Groszowicach skłoniła do postawienia hipotezy, że na tym obszarze w okresie wczesnośredniowiecznym istniało szeroko rozprzestrzenione cmentarzysko (Urbańska 1959). Wyrobisko w Opolu – Groszowicach w późniejszym czasie zostało zagospodarowane na miejskie wysypisko śmieci i do dziś spełnia tę funkcję.

W Polsce podjęto pierwsze próby odtwarzania wyglądu ludzkich twarzy na podstawie czaszki w latach 60. ubiegłego wieku. Jedną z pierwszych takich realizacji wykonał Wieńczysław Pławiński, który był zarówno antropologiem i rzeźbiarzem. Za namową prof. Włodzimierza Hołubowicza podjął się rekonstrukcji twarzy kobiety pochowanej w grobie nr 28 na wczesnośredniowiecznym cmentarzysku w Opolu – Groszowicach. Prace trwały kilka miesięcy, a efekt był na tyle zadowalający, że wykonane popiersie miało trafić na wystawę w planowanym muzeum na Ostrówku, które nigdy nie zostało otwarte. Poszczególne etapy zostały przedstawione na planszach, które wraz z gipsową rzeźbą popiersia trafiły do archiwum Działu Archeologicznego Muzeum Śląska Opolskiego.

Opole – Groszowice, Grób szkieletowy nr 28. Fot. B. Miszkiewicz (Urbańska 1959) 

Rekonstrukcja kobiety z grobu nr 28 wg W. Pławińskiego 

W specjalnie przygotowanej gablocie przez cały październik będzie można zobaczyć kabłączek skroniowy oraz popiersie kobiety wraz z kilkoma innymi przedmiotami związanymi nie tylko z cmentarzyskiem w Opolu – Groszowicach. Gablota jest umieszczona na I piętrze przed salami wystawy Opole – gród, miasto, stolica regionu.

Oprac. Łukasz Urman, Dział Archeologiczny MŚO

Na podstawie:

Musianowicz K. 1948/1949, Kabłączki skroniowe – próba typologii i chronologii, Światowit 20, 115-232.

Pławiński W. 1967, Rekonstrukcja grodu na Ostrówku oraz plastyczne odtworzenie wyglądu osobnika z Groszowic na podstawie czaszki, Studia Archeologiczne II, 423-430.

Urbańska H. 1959, Wczesnopolskie cmentarzysko rzędowe koło Groszowic w pow. opolskim, Archeologia Śląska II, 165-189.