Zabytek kwietnia - malowana waza z cmentarzyska kultury łużyckiej w Opolu-Dobrzeniu Małym

Fot. Marta Tobiasz

Waza ma dwustożkowaty brzusiec i mocno wyodrębnioną cylindryczną szyjkę przechodzącą w wychylony na zewnątrz wylew z zaokrągloną krawędzią. Dno jest płaskie, niewyodrębnione. Wysokość naczynia to 10,5 cm. Jest zaliczane do I typu (Łaciak 2017), podobne naczynie zostało odkryte w Świniarach (Wrocław). Waza została wykonana z dobrze wymieszanej gliny schudzonej małą ilością drobnoziarnistej domieszki piasku. Ścianki są średniej grubości: 0,5–0,6 cm, gładkie, równe i matowe. Podczas wypału uzyskano na zewnątrz kolor ciemnoszary ze srebrnym połyskiem i czerwonawo-brązowy, a wewnątrz też czerwonawo-brązowy i pomarańczowy. Naczynie wyróżnia zdobienie w postaci malowania i tzw. „grafitowania”. Szyjka z wylewem jest czarna z metalicznym połyskiem, z kolei brzusiec i wnętrze wylewu jest pomalowane czerwoną farbą. Dodatkowo na barku naczynia tzw. „grafitowanie” tworzy czarne lekko rozszerzające się pionowe pasy i występuje w dołkach co dwa pasy. Proces uzyskania kolorów tego naczynia musiał być bardzo skomplikowany i nadal nie jest do końca jasny. Prawdopodobnie garncarz musiał dobrze kontrolować atmosferę wypałów, uzyskując pomarańczowy kolor naczynia w atmosferze utleniającej, czarny w warunkach redukcyjnych. Być może dodawał grafit lub intensywnie polerował powierzchnię. Później jeszcze pokrywał czerwonym barwnikiem pozostałą część naczynia.

Waza pełniła funkcję popielnicy. Została odkryta w 1973 roku na cmentarzysku ciałopalnym kultury łużyckiej z okresu halsztackiego w Dobrzeniu Małym (ok. 2700–2500 lat temu). Podczas 3-letnich ratowniczych badań wykopaliskowych związanych z budową elektrowni „Opole” odkryto 253 groby. Były to zarówno groby popielnicowe, jak i jamowe. Na wyposażenie grobów składały się naczynia gliniane, wyroby żelazne i brązowe tj. noże, szpile, bransolety, czy naszyjniki. Wśród licznego zbioru naczyń znaleziono tylko 9 malowanych – wspomnianą wcześniej wazę, czarkę/wazę i 7 mis. Pomalowano całe naczynia lub jakąś część czerwonym barwnikiem. Naczynia o jasnokremowej glinie ozdobiono też malowanymi na czarno geometrycznymi wzorami w postaci pionowych słupków, skośnych kresek i rzędów kropek.

Naczynia malowane z Dobrzenia Małego (ryc. M. Markiewicz, Praehistorische Zeitschrift 2022 Markiewicz M., Tomczak E.)

Naczynia malowane występowały w kulturze łużyckiej we wczesnej epoce żelaza na Dolnym i Górnym Śląsku, południu Wielkopolski i sporadycznie w Małopolsce. Społeczności zamieszkujące te tereny miały kontakt z głównymi ośrodkami kulturowymi i prawdopodobnie umiejętność wykonywania takiej ceramiki została przyniesiona przez rzemieślników z południa. Sama tradycja powlekania ceramiki barwnymi ornamentami rozprzestrzeniła się na większą część Europy z regionu śródziemnomorskiego, z greckiej sztuki późnego okresu geometrycznego i zapoczątkowała tzw. styl halsztacki.

Ceramika malowana odkrywana jest głównie na cmentarzyskach, rzadziej na osadach. Nie są one częstym znaleziskiem. Wytwarzanie takich wyrobów wymagało odpowiedniej wiedzy i umiejętności. W grupie górnośląsko-małopolskiej kultury łużyckiej znaleziono ceramikę malowaną tylko na 16 stanowiskach, w dwóch skupiskach w rejonie Opola i Strzelec Opolskich oraz na Płaskowyżu Głubczyckim. Było to po kilka egzemplarzy na stanowisko, a najwięcej odkryto w Kietrzu – ponad 20 zabytków malowanych. Na Dolnym Śląsku zbiory malowanych naczyń są znacznie większe, najliczniej reprezentowane jest stanowisko w Domasławiu – 382 zabytków. Z kolei ceramika malowana z tzw. „grafitowaniem” występowała na terenie dzisiejszej Polski bardzo rzadko. Jest ona charakterystyczna raczej dla zachodnich kultur halsztackich (południowo-zachodnie Niemcy).

Malowane były przede wszystkim małe naczynia, przeważnie misy i wyszukane formy specjalne ceramiki tj. naczynia piętrowe, naczynia podwójne i potrójne, tzw. puszki, grzechotki, naczynia zoomorficzne, figurki ptaszków lub naczynia w kształcie rogu. Można wyróżnić wśród nich ceramikę wykonaną z gliny typu kaolinowego, która miała kremowy odcień. Glina ta była wymagająca – formowano naczynia głównie cienkościenne 0,2–0,5 cm na prostych kołach garncarskich (tj. ruchoma podstawka) lub dzięki formom. Pozostała ceramika była wykonywana z wałków/taśm, ewentualnie z jednego kawałka gliny. Pożądany kolor naczyń uzyskiwano odpowiednią atmosferą wypału, rodzajem masy ceramicznej i co charakterystyczne pokryciem kremową angobą, czerwonymi glinkami z różną zawartością tlenków żelaza i tlenków tytanu (ochrą, hematytu) lub czarnym pigmentem bazujących na węglu. Malowano całe naczynia lub jakąś część oraz motywy ornamentacyjne. Niektóre motywy miały swoje odpowiedniki w innych technikach zdobienia, ale część były charakterystyczne tylko dla malowania. Malowano m.in. kreski, zygzaki, pasy, kropki, „drabinki”, trójkąty, klepsydry, trykwetry, swastyki, koła, romby, wstęgi spiralne, meandry, motywy antropo- i zoomorficzne. Wzory malowane mogły też łączyć się z ornamentami rytymi.

Waza i pozostałe malowane naczynia z Dobrzenia Małego są na co dzień przechowywane w zbiorach Działu Archeologicznego. Wyjątkowo w kwietniu można je zobaczyć w specjalnej gablocie na I piętrze przed salami wystawy „Opole – gród, miasto, stolica regionu”. Z kolei na wystawie „Pradzieje i wczesne średniowiecze Opolszczyzny” są stale eksponowane analogiczne zabytki z Muzeum Archeologicznego we Wrocławiu.

Oprac.: Marta Tobiasz, Dział Archeologiczny MŚO

Na podstawie:

Markiewicz M., Tomczak E. 2022. The tradition of pottery painting in the Upper Silesian-Lesser Polish regional group of the Lusatian culture in the Early Iron Age. The example of the cemetery at Dobrzeń Mały, Opole district, Praehistorische Zeitschrift 97 (1), 195–218.

Łaciak D. 2017. Nadodrzańska ceramika malowana. Społeczno-kulturowe konteksty wytwórczości we wczesnej epoce żelaza, Wrocław: Yellow Point Publications.