Zabytek miesiąca - arkusz zielnika z lipca 1939

Karl Bialucha urodził się w podopolskiej wsi Kały (dawniej Podewils) pod koniec XIX w. Z wykształcenia był nauczycielem i większość swojego życia zawodowego poświęcił pracy w szkole. Przez pewien czas był związany z naszym muzeum, gdyż od roku 1930, pracował w Städtische Museum Oppeln jako kustosz zbiorów przyrodniczych. W tym czasie do kolekcji muzealnej dodał aż 1500 arkuszy zielnikowych zebranych głównie w okolicach Opola. Oprócz botaniki interesował się również geologią. Do końca swojego życia aktywnie uczestniczył w pracach naukowych i badawczych.

Poniższy preparat zielnikowy będzie można oglądać od połowy marca na czasowej wystawie przyrodniczej pt. „OBCY WŚRÓD NAS. Obce i inwazyjne gatunki roślin we florze Polski”. Ekspozycja jest dostępna dla zwiedzających w gmachu głównym Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu do 23 maja 2024 r.

Marzec to miesiąc zmian na naszej wystawie – prezentowane do tej pory zabytkowe arkusze zielnikowe zostaną zastąpione innymi egzemplarzami – również zawierającymi gatunki obcego pochodzenia. Jest to zabieg konieczny, by utrzymać zielniki w dobrej kondycji. Nie mogą być one zbyt długo wystawione na działanie promieniowania ultrafioletowego. Dla dobra naszych zbiorów, po 3 miesiącach prezentacji trafią z powrotem do swoich okładek zielnikowych, teczek fascykułowych i magazynu.

Powojnik pnący Clematis vitalba, to gatunek szybko rosnącego pnącza pochodzącego z rejonów zachodniej, środkowej i południowej Europy, północno-zachodniej Afryki oraz Kaukazu. Pierwotne miejsca jego występowania graniczą z terenem Polski. Najbliższe naturalne stanowiska znajdują się m.in. w Niemczech oraz na Słowacji, stąd nie ma pewności, jakie jest dokładne jego pochodzenie. Prawdopodobnie nie trafił do Polski w wyniku samodzielnego rozprzestrzeniania. Gatunek ten był uprawiany w naszym kraju już w XVI w. Sadzono go jako roślinę ozdobną, wykorzystywaną do pokrycia martwych drzew, ścian, parkanów czy altan. Pierwsze stanowisko w stanie dzikim odnotowano w 1847 r. na brzegach Wisły w Kazimierzu Dolnym. Pnącze to może dorastać do nawet 30 m długości. Wspina się po krzewach i drzewach przy pomocy owijających się wokół podpór ogonków liściowych. Powojnik pnący charakteryzuje się szybkim tempem wzrostu, osiągając przyrosty nawet do 3 m w ciągu roku. Może rosnąć zarówno na stanowiskach suchych, jak i podmokłych, w pełnym słońcu i w cieniu. Szczególnie odpowiadają mu siedliska silnie przekształcone przez człowieka, głównie w miastach, przez co jest uważany za roślinę preferującą warunki miejskie. Kwitnie od czerwca do października. Jego owoce (niełupki) są wyposażone w aparat lotny, co umożliwia przemieszczanie ich przez wiatr na duże odległości. Długo pozostają na roślinach, zwykle można je obserwować nawet do wiosny. Najwięcej stanowisk tego gatunku jest obecnie notowanych na zachodzie naszego kraju: w Wielkopolsce, na Kujawach, Pomorzu Zachodnim, Dolnym i Górnym Śląsku, w okolicy Kielc i Częstochowy. Dotychczas nie został odnotowany w północnowschodniej części Polski. Gatunek ten najczęściej można spotkać na przydrożach, wysypiskach śmieci, w ogrodach, wśród ruin czy wzdłuż nasypów kolejowych. W przypadku porastania ekranów dźwiękochłonnych jego obecność wspomaga ich funkcję, jednocześnie pochłania powstające przy drogach zanieczyszczenie powietrza. Jest stosowany w szkółkarstwie jako podkładka dla powojników wielkokwiatowych, które w licznych odmianach wykorzystywane są w naszych ogrodach. Odmiany te, nie stanowią jednak zagrożenia dla rodzimej bioróżnorodności, w przeciwieństwie do powojnika pnącego, który uznawany jest za obcy gatunek inwazyjny. Jego obecność może negatywnie wpływać na rośliny podporowe, ograniczając im dostęp do światła i prowadząc do uszkodzeń mechanicznych. Powojnik zawiera w swoich tkankach toksyny, w tym protoanemoninę, która po spożyciu rośliny przez zwierzęta może prowadzić do ich zatruć. Rozprzestrzeniając się w środowisku powojnik pnący może wywierać pośredni wpływ na gospodarkę, gdyż przenosi patogeny chorobotwórcze zagrażające uprawianym drzewom, krzewom owocowym oraz warzywom. Przy masowym występowaniu gatunku może być konieczne usuwanie go ze środowiska poprzez stosowanie metod mechanicznych, które są kosztowne i pracochłonne. W zwalczaniu inwazyjnych gatunków roślin coraz częściej odchodzi się od stosowania środków chemicznych, ze względu na niekorzystne skutki jakie niosą one ze sobą dla środowiska. Gatunek ten znalazł swoje zastosowanie w medycynie ludowej, gdzie bywa wykorzystywany ze względu na swoje właściwości przeciwgrzybicze i antybakteryjne. W niektórych krajach Europy, młode pędy powojnika pnącego są spożywane po krótkim gotowaniu.

Opracowanie: Agnieszka Mulawa

Fotografia: Karina Krajczy – pracownia digitalizacji MŚO