Formy do pieczenia wafli lub opłatków
Opłatki początkowo powstawały w klasztorach, potem w parafiach. Tam tego zadania podejmowali się organiści i kościelni, z czasem również lokalni rzemieślnicy.
Opłatki wypiekano z płynnego, niesolonego ciasta powstałego z wymieszania białej mąki pszennej i wody, bez dodatku drożdży. Ciasto lano do nagrzanych form, a formy umieszczano na krótko w palenisku. Kształt opłatka, jego ornamentyka zależały od formy.
Zabytkami miesiąca grudnia są formy do wypiekania wafli i opłatków. Wykonane z żelaza są rodzajem szczypiec, o dwóch wydłużonych uchwytach i okrągłych lub prostokątnych szczękach. Na wewnętrznych okładkach szczęk ryto wzór, który odciskał się na powstającym wypieku. Współcześnie występujące opłatki są zwykle prostokątne i przedstawiają sceny związane z Bożym Narodzeniem - takie jak pokłon Trzech Króli, czy pasterzy w szopce. Dawniej miały okrągły kształt oraz inne motywy: nazwę parafii, inicjały proboszcza lub wytwórcy, datę powstania narzędzia, albo też ornamenty roślinne czy geometryczne.
W przypadku naszych zabytków na pierwszym o okrągłej matrycy widać na jednej ze szczęk centralne umieszczono sześcioboczną rozetę, wewnątrz której rozłożone są czterolistne koniczyny. Na zewnątrz rozety widnieje powtarzający się motyw koguta, umieszczony na przemian z wizerunkiem orła trzymającego insygnia władzy. Krawędź formy zdobi wzór półkolistej falbany. Drugą szczękę okrągłej formy zdobi rysunek ukośnej kratki, również otoczony wspomnianym rzędem półkoli.
Na formie prostokątnej przedstawiono: z jednej strony jednolity motyw kratki z wpisanymi w nią krzyżykami, na drugiej - w kratkę wpisane są małe gwiazdki, ułożone naprzemiennie z ukośnymi ósemkami (symbolami nieskończoności?).
Przy użyciu form, zwanych żelazami lub żelazkami, można było również wypiekać wafle. Wafle na Śląsku nazywa się oblatami, albo ołblatami. Nazwy wafla i opłatka łączy łaciński źródłosłów oblatum – oferowany, dar ofiarny. W świetle tego wypiek był przedmiotem, który ofiarowano/darowano, przedmiotem, którym się dzielono.
W czasie wigilii dzieląc się opłatkiem składano sobie życzenia: „pomyślności, zdrowia i błogosławieństwa bożego”. Ponadto przepraszano się za wyrządzone krzywdy, za „złe słowa i złości”. Opłatek był więc symbolem jedności i zgody w rodzinie. Nawet więcej, wierzono, że „kto w wigilię z drugim dzieli się opłatkiem, ten nigdy nie zaginie”. Przekonanie o niezwykłej mocy opłatka ujawniało się również w myśleniu, że zwierzęta gospodarskie w wigilię Bożego Narodzenia nie będą mówić ludzkim głosem, dopóki nie otrzymają od gospodarzy fragmentów opłatka.
Co prawda, jak wynika z literatury, na Śląsku Opolskim łamanie się opłatkiem nie jest zwyczajem dość starym - przyjęło się dopiero w okresie międzywojennym, głównie pod wpływem polskiej szkoły. (Jerzy Pośpiech, Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku, 1987, s.51).
Żelazne formy do pieczenia opłatków można oglądać w na stałej wystawie etnograficznej Muzeum Śląska Opolskiego.
Forma do opłatków MŚO-E-98
Kościeliska, pow. Olesno, woj. opolskie
dł. 57 cm
Forma do opłatków MŚO-E-100
Kościeliska, pow. Olesno, woj. opolskie
dł. 57 cm
