Opole – gród, miasto, stolica regionu

Gród na Ostrówku zbudowano na północnym cyplu wyspy Pasieka, na podmokłych terenach, w pobliżu dogodnej przeprawy przez Odrę. Był on początkowo przede wszystkim ośrodkiem władzy i odgrywał ważną rolę militarną. W grodzie przebywał przedstawiciel księcia oraz stacjonowała drużyna złożona z kilkudziesięciu wojów wraz ze ich rodzinami i ludnością służebną. Z czasem gród stał się ośrodkiem administracyjno-politycznym i stanowił siedzibę kasztelana, drużyny rycerskiej i osób związanych z administracją. Mieszkali w nim również rzemieślnicy i osoby zajmujące się handlem. Odkryte dobrze zachowane elementy drewniane pozwoliły na rekonstrukcję wału, ulic i placów oraz budynków. Budowa konstrukcji obronnych oraz zabudowa grodu prezentowana jest w postaci animacji komputerowej, rysunków pokazujących etapy budowy i rekonstrukcję wału obronnego, planów rozmieszczenia domów i ulic w grodzie, makiety oraz fotografii z badań ukazujących pozostałości wału, ulic, domów, placów i elementów konstrukcyjnych. W zrekonstruowanej chałupie zbudowanej na zrąb pokazano typowe wyposażenie oraz sprzęty i przedmioty codziennego użytku stosowane w każdym ówczesnym gospodarstwie. Na wystawie eksponowane są fragmenty tkanin, pozostałości ówczesnych ubrań zarówno letnich, jak i zimowych, skórzanych butów oraz części stroju i ozdoby. Obecność drużyny w grodzie potwierdzają prezentowane na wystawie militaria i elementy uprzęży końskiej. Prezentowane są również przedmioty związane z różnymi rzemiosłami: bednarstwem, tkactwem, szewstwem, garncarstwem, metalurgią oraz obróbką kamienia wapiennego i drewna.

Uzupełnieniem tej części wystawy jest prezentacja multimedialna pokazująca wykonywanie określonych czynności, np. przędzenia czy wykonywania naczyń klepkowych, a także ryciny ukazujące warsztaty rzemieślnicze w XI–XIII wieku.

O kontaktach handlowych ludności zamieszkującej gród na Ostrówku świadczą prezentowane na wystawie zabytki, takie jak: tkaniny jedwabne, denary srebrne, ciężarki z ołowiu i wapienia, fragmenty naczyń szklanych, pozostałości sań, piasta i szprychy koła drewnianego, miniaturowy wózek z drewna i kory oraz miniaturowe łódeczki z kory.

Na wystawie umieszczono także zabytki związane z kulturą duchową: instrumenty muzyczne – piszczałki, gwizdki, skrzypce-gęśle, przedmioty służące do zabawy, takie jak: kostki do gry, pionki do gier planszowych, drewniane figurki zwierząt, laleczki i zwierzątka wycinane ze skóry, grzechotki, drewniany bączek, miniaturowa stępa. Osobną grupę stanowią zabytki związane z kultem i wierzeniami.

Wystawa została zorganizowana ze zbiorów Instytutu Archeologii i Etnologii PAN Oddział we Wrocławiu i Muzeum Śląska Opolskiego.

Druga część wystawy została poświęcona czasom późnego średniowiecza, którego początek wyznacza wiek XIII, a koniec – pierwsza ćwierć wieku XVI. Jest to okres, w którym osiedlające się na terenie Śląska napływowe grupy ludności z Europy Zachodniej przyniosły ze sobą swoistą kulturę materialną, a zachodzące wówczas zmiany w różnych dziedzinach życia znalazły potwierdzenie m.in. w wynikach archeologicznych badań wykopaliskowych. Często zmiany te określa się mianem „rewolucji XIII wieku”. Archeolodzy badający zamki, grodziska czy centra średniowiecznych miast nie tylko zarejestrowali relikty tzw. obiektów nieruchomych, stanowiących elementy ich zabudowy, ale przede wszystkim pozyskali w ich wyniku wiele różnorodnych – najczęściej fragmentarycznie zachowanych – używanych wówczas przedmiotów. Bardzo cennym źródłem do poznania obyczajowości, życia codziennego oraz ówczesnej kultury materialnej są źródła ikonograficzne – ilustracje (iluminacje) zamieszczone w średniowiecznych manuskryptach.

W zbiorach Działu Archeologicznego znajduje się kilkaset późnośredniowiecznych zabytków, które zostały pozyskane podczas badań wykopaliskowych przeprowadzonych na opolskim Ostrówku, gdzie w XIII wieku w miejscu grodu obronnego powstał murowany zamek książęcy, oraz podczas badań archeologicznych przeprowadzonych przy okazji różnych inwestycji w obrębie miasta lokacyjnego. Na wystawie zaprezentowano wybrane zagadnienia związane z funkcjonowaniem tych dwóch ważnych organizmów: zamku i miasta, które – pomimo bliskiego sąsiedztwa i wzajemnych związków – bardzo się od siebie różniły.

Oprócz zabytków z własnych zbiorów – Działu Archeologicznego i Działu Historycznego – na wystawie prezentujemy zabytki ze zbiorów Muzeum Powiatowego w Nysie. Ważną rolę odgrywa ikonografia, a przede wszystkim 17 reprodukcji przedstawiających kupców i rzemieślników sportretowanych w Domowych księgach dwunastu braci (Hausbücher der Nürnberger Zwölfbrüderstiftung) – dwóch fundacji, które powstały w średniowiecznej Norymberdze, a obecnie są przechowywane w tamtejszej Bibliotece Miejskiej.

Obraz Opola w połowie XVIII wieku prezentuje makieta wykonana na podstawie grafiki Fryderyka Bernarda Wernera, którego rysunki były podstawowym źródłem do poznania miasta z tego okresu. Grafika przedstawia urbanistyczny układ Opola, które zajmowało wówczas obszar zaledwie 16 ha. Połowa XVIII wieku to dla miasta ważny moment historyczny – od 1742 roku weszło w skład państwa pruskiego (od 1871 roku – niemieckiego).

Makiecie towarzyszy kilkuminutowa prelekcja (w językach: polskim, angielskim i niemieckim), dokładnie opisująca ówczesny wygląd Opola. Głównym źródłem utrzymania mieszkańców miasta aż do końca XVIII wieku było rzemiosło – z rękodzieła przetwórczego utrzymywała się ponad połowa mieszkańców. Historię opolskich rzemieślników obrazuje sala, w której zgromadzone zostały przedmioty związane ze śląskim rzemiosłem cechowym, m.in.: skrzynie i lady, pieczęcie i dokumenty, tarcze trumienne, sztandary rzemieślnicze, ołtarze opolskich cechów tkackiego i szewskiego. Przedstawiono rozmaite wyroby: naczynia, klucze, kłódki, zawiasy, narzędzia (wśród nich m.in. okazały strug stolarski z 1726 roku). Wiele z tych przedmiotów znalazło się w Muzeum jeszcze przed 1945 rokiem. Na szczególną uwagę zasługuje okazała wywieszka z warsztatu ślusarskiego, a także pamiątki związane z działalnością opolskiego cechu rzeźników.

Do eksponatów zgromadzonych jeszcze w przedwojennym Muzeum Miejskim należą militaria pruskie. Zbiór starej broni i uzbrojenia uzupełniany był po wojnie i liczy obecnie kilkaset eksponatów. Militaria pochodzące głównie z terenu Śląska wyeksponowane zostały w kolejnej sali. Pamiątki ukazane zostały w kontekście historii XVIII–XX wieku. Wśród nich znajdują się m.in. wytwory XIX-wiecznych rusznikarzy z Gliwic, Kłodzka, Legnicy, Namysłowa, Nysy, Ozimka i Wlenia. Reprezentowane są również ośrodki czeskie: Karlowe Wary, Šumperk. Interesujące są przykłady pruskiej wojskowej broni kapiszonowej z pierwszej połowy XIX wieku, a także pionierski model karabinu iglicowego Dreyse wz. 1841 (podobne obiekty są rzadkością w polskich kolekcjach muzealnych). Na ekspozycji nie zabrakło również broni białej, wśród której cenne są np. produkcje wrocławskie z przełomu XVIII i XIX wieku. Ekspozycję uzupełniają plany, grafiki, fotografie i dokumenty (m.in. list króla Fryderyka II z 1746 roku), ilustrujące historię wojskowości śląskiej.

Przemianę Opola w XIX wieku – z miasta rzemieślniczego w miasto przemysłowe z nowoczesną infrastrukturą – prezentuje część wystawy, w której zgromadzona ikonografia przedstawia miasto jako stolicę rejencji opolskiej (Regierungsbezirk Oppeln). Na podstawie zachowanych grafik, planów, zdjęć i kart pocztowych zobrazowano dynamiczny demograficzny i terytorialny rozwój miasta: od małego, zdecydowanie drugorzędnego w skali regionu, zamieszkiwanego w 1816 roku zaledwie przez 4050 osób, do głównego miasta Górnego Śląska, liczącego w 1936 roku 50 561 mieszkańców. XIX wiek oznaczał także dla miasta gwałtowny wzrost gospodarczy, który związany był przede wszystkim z odkryciem opolskich margli i rozwojem przemysłu cementowo-wapienniczego (pierwsza cementownia Grundmanna powstała w 1857 roku), początkiem kolei (linia doprowadzona do Opola w 1843 roku) oraz transportem odrzańskim. Stare fotografie przypominają nieistniejące już dziś budowle, m.in. Zamek Piastowski z parkiem, synagogę, zabudowę opolskiego rynku sprzed 1945 roku, stary gmach rejencji i Bramę Odrzańską. Wiele z przedstawionych obiektów miało pierwotnie zupełnie inny wygląd, który uległ zmianie wskutek ich przebudowy lub rozbudowy, np. katedra i poczta główna. Uwiecznione zostały także niektóre miejscowości dawnej rejencji opolskiej. Ten fragment ekspozycji został uzupełniony wydawnictwami pochodzącymi z opolskich oficyn drukarskich.

Część materiału ikonograficznego dotyczy również plebiscytu na Górnym Śląsku z 20 marca 1921 roku. Opole, które w 1919 roku zostało stolicą utworzonej właśnie Prowincji Górnośląskiej, przez blisko dwa lata stanowiło siedzibę międzynarodowych sił sprawujących kontrolę nad przygotowaniami i przebiegiem głosowania mieszkańców, decydującego o przynależności regionu do Polski lub Niemiec. Po przegranym przez Polskę plebiscycie, III powstaniu śląskim i ostatecznym podziale Śląska (20 października 1921 roku) Opole wraz ze Śląskiem Opolskim pozostało w granicach państwa niemieckiego. Pozostało na tym obszarze około 530 000 Polaków. Reprezentantem Polonii w Niemczech był Związek Polaków w Niemczech. Opole pełniło funkcję stolicy I Dzielnicy ZPwN (od 18 lutego 1923 roku). Na wystawie nie zabrakło również pamiątek dokumentujących polskie życie społeczne i kulturalne w regionie.

Powojennym dziejom miasta, począwszy od zajęcia Opola przez wojska radzieckie na początku 1945 roku do lat 60. XX wieku, poświęcono dwie kolejne sale.

Na wstępie zwrócono uwagę na fakt osiedlenia się w wyludnionym mieście ludności polskiej, która przybyła z tzw. Kresów Wschodnich i z centrum kraju. Wystawa prezentuje również obraz zrujnowanego działaniami wojennymi Opola oraz zmiany w jego wyglądzie po odbudowie. W tym kontekście zasygnalizowane zostały zjawiska życia politycznego, społecznego i kulturalnego. Na wystawie pojawiają się obrazy prezentujące nowe władze, pierwsze dożynki, uroczystości pierwszomajowe, nowo otwarte szkoły, wydarzenia kulturalne, obchody 1000-lecia państwa polskiego oraz wydarzenia roku 1968. Poprzez przywołanie obrazów PRL-owskiego Opola starano się przybliżyć zwiedzającym atmosferę życia publicznego w warunkach komunistycznych.

W 1675 roku jezuici otworzyli w opolskim kolegium aptekę, którą prowadzili aż do kasaty zakonu w 1776 roku. Później funkcjonowała ona jeszcze do 1800 roku. W 1801 roku została połączona z apteką miejską. Leki przygotowywane były przez aptekarza w aptecznym laboratorium. Udzielano też fachowych porad, a najbiedniejsi mogli liczyć na darmowe leki. W przeszłości oprócz mieszanek ziołowych, proszków i innych mikstur sprzedawano w aptekach m.in. likier, marcepan, biszkopt, piernik, a nawet wina i świece.

W dawnym pomieszczeniu apteki zachowało się na sklepieniu malowidło przedstawiające Chrystusa uzdrawiającego oraz okienko z rokokowym ornamentem, które służyło do wydawania leków. Obecnie znajduje się tu wystawa „W kręgu farmacji”. Pokazano na niej kolekcję naczyń i przyrządów, a także inne obiekty pochodzące z wyposażenia różnych aptek opolskich z przełomu XIX i XX wieku.