Przejdź do menu Przejdź do treści Przejdź do stopki

Historia Muzeum

Pierwsze idee utworzenia muzeum w Opolu pojawiły się pod koniec XIX wieku. 25 października 1897 roku pierwszy taki pomysł przedstawili na zebraniu Opolskich Filomatów burmistrz Artur Pagels i prawnik Paul Vogt. W opolskim muzeum zamierzano eksponować przedmioty z wykopalisk prowadzonych Groszowicach i Nowej Wsi Królewskiej, skarb znaleziony przy kopaniu kanalizacji i wodociągów oraz konkursowe projekty studni na nowo budowanym Friedrichsplatzu (obecnie plac Daszyńskiego).
Jesienią 1898 roku zwolnił się budynek po wyższej szkole dziewcząt przy ul. Ozimskiej 6 (wówczas Malapanerstrasse). Latem 1899 roku urządzono tam wystawę gipsowych modeli projektów studni dla Friedrichsplatzu. 4 listopada 1900 roku w tym właśnie budynku, w pomieszczeniach na piętrze, rozpoczęło działalność muzeum miejskie. Muzeum było czynne tylko w niedziele, wtorki i piątki, i to zaledwie przez dwie godziny – od 11 do 13. W dwa pierwsze wymienione dni wstęp był bezpłatny, natomiast w piątki bilet kosztował 20 fenigów.

W muzeum pokazywano zabytki pozyskane z wykopalisk, eksponaty związane z historią miasta – plany, widoki, wyroby cechowe, rzemiosło artystyczne, przedmioty pochodzące z terytoriów kolonialnych oraz pamiątki związane z historią pruskiej wojskowości. Muzeum było instytucją miejską, którą kierowało kuratorium. W pierwszych latach działalności placówki zasiadali w nim: profesor gimnazjum miejskiego Joseph Sprotte, miejski radca budowlany Paul Spiller oraz radca prawny Paul Vogt (zm. 1905). Oni właśnie wymieniani są jako osoby, które szczególnie przyczyniły się do powstania opolskiego muzeum. Znamy także składy kolegium z 1911 roku (miejski radca budowlany Eduard Jüngerich, przedstawiciel rady miasta Max Friedländer i profesor gimnazjum Franz Beschorner) oraz z 1923 roku (miejski radca budowlany Karl Maurer, nadal Max Friedländer; jako przedstawiciele rady miasta: archiwistka Marie Adamschek, nauczyciel Emanuel Talar oraz nauczyciel rysunków Ludwig Torkler). Szczegółowe założenia rozwoju muzeum w Opolu opracowali w 1904 roku dr Joseph Sprotte i dr Alfons Hilka, przedstawiając plan wzbogacania bądź tworzenia kolekcji w ramach następujących działów: geologia i pradzieje, monety i pieczęcie, militaria, folklor, grafika, handel i rzemiosło, pamiątki po znanych mieszkańcach Opola, projekty studni opolskiej.

Po kilku latach, w 1907 roku, muzeum miejskie zostało przeniesione do budynków byłej szkoły ewangelickiej w pomieszczeniach dawnego klasztoru franciszkanów (część dziś nieistniejąca). Mieściło się początkowo w trzech pomieszczeniach, ale od 1920 roku jedno z nich, w dodatku najlepiej nadające się do ekspozycji ze względu na oświetlenie, zostało zajęte przez posterunek policji. Mimo że w budynkach poklasztornych, zarządzanych przez gminę ewangelicką, muzeum mieściło się prawie dwadzieścia lat, okres ten pozostaje dotąd najmniej rozpoznany w dziejach tej instytucji. Nie był to zresztą dobry okres. Wiadomo, że od 1920 roku, od kiedy uszczuplono powierzchnię placówki, zbiory pozostawały niedostępne dla zwiedzających. W latach 20., w związku z decyzją o wyburzeniu części zabudowań poklasztornych, rozpoczęto poszukiwania nowego lokalu dla muzeum. Znaleziono go w oficynie przy Gartenstrasse 12 (obecnie ul. Sienkiewicza 20), w pomieszczeniach mieszczących niegdyś fabrykę cygar, dokąd przeniesiono muzeum w 1926 roku (otwarcie dla zwiedzających nastąpiło 16 lutego 1927 roku). Dzierżawa pomieszczeń od Ottona Wursta kosztowała miasto 3600 marek rocznie. Po raz pierwszy w swej historii opolskie muzeum otrzymało do dyspozycji, choć skromny, to jednak cały budynek, w którym można było pokazać zebrane dotychczas eksponaty. W tym czasie zmienił się nieco sposób zarządzania muzeum. Jako kierownik muzeum w dokumentach wymieniany jest Alfred Steinert, równocześnie archiwariusz miejski. Obie te funkcje sprawował aż do stycznia 1945 roku. Zlikwidowano kuratorium, w magistracie był natomiast urzędnik odpowiedzialny za muzeum (w 1929 roku był to dr Ernst Born); działała także rada kolegialna złożona z pracowników, przedstawicieli miasta i zaproszonych członków. Jednocześnie Steinert odpowiadał za zbiory z zakresu historii i kultury. Dwoma pozostałymi działami opiekowali się nauczyciele: Maximilian Strecke (pradzieje) i Karl Bialucha (przyroda).

Działalność opolskiego muzeum w tym okresie jest znana dość dobrze – zachowały się szczegółowe sprawozdania Steinerta od 1926 roku oraz dokumentacja fotograficzna. 2 grudnia 1930 roku w auli miejskiej szkoły zawodowej uroczyście świętowano jubileusz trzydziestolecia opolskiego muzeum. Znaczny rozmach i nową jakość w działalności placówki, wynikające z lepszej niż dotąd bazy lokalowej, potwierdza zestawienie frekwencji – o ile w okresie 1900–1926 muzeum odwiedziło 8 tysięcy widzów, o tyle w ciągu zaledwie trzech lat, od 1927 do 1930 roku, zwiedzających było już 25 tysięcy.

W 1932 roku nastąpiła ostatnia przeprowadzka opolskiego muzeum. Już dawno plany włodarzy miasta przewidywały udostępnienie zabytkowego gmachu dawnego kolegium jezuickiego przy Małym Rynku 7, uznawanego za najstarszy w mieście, na cele kulturalne, ale dopiero w 1932 roku zakończono jego remont i przeznaczono na bibliotekę (parter) i muzeum miejskie (piętro). Zbiory w nowych wnętrzach udostępniono publiczności 1 września 1932 roku. W dziesięciu salach wystawowych pokazywano ekspozycje trzech działów, pośrodku znajdowała się duża sala odczytowa z ekranem, epidiaskopami i pianinem. Muzeum czynne było codziennie w godzinach 8–13 i 15–18, a w niedziele – od 11 do 13. W 1934 roku muzeum przejęło od 63. Pułku Piechoty stacjonującego w Opolu izbę tradycji, która także udostępniona została zwiedzającym. Frekwencja w nowym budynku była bardzo wysoka. W 1933 roku wyniosła 15 915, a w 1939 roku – aż 25 585 zwiedzających. Trzeba jednak podkreślić, że muzeum czynne było niemal codziennie – w 1939 roku otwarte było przez 354 dni. Muzeum miejskie działało do stycznia 1945 roku.

Polskie Muzeum Miejskie w Opolu zaczęło funkcjonować w czerwcu 1945 roku, w budynku przy Małym Rynku 7, czyli w ostatniej siedzibie Städtische Museum Oppeln. Inaczej niż przed wojną muzeum otrzymało teraz do dyspozycji cały budynek, łącznie z parterem, gdzie wcześniej mieściła się biblioteka miejska. W piśmie Oddziału Kultury i Sztuki Zarządu Miasta Opola z dnia 6 czerwca 1945 roku czytamy: „Uprzejmie prosimy o jak najszybsze zinwentaryzowanie posiadanych eksponatów oraz przesłanie nam odpisu inwentarza […]. Przypominamy, że w żadnym wypadku nie należy niszczyć bez uprzedniego porozumienia się z nami żadnych książek”. Z pisma datowanego na 14 czerwca 1945 roku dowiadujemy się, że „Prace porządkowe w Muzeum Miejskim zostały w najistotniejszej części zakończone […]. Istnieje potrzeba zatrudnienia zawodowego kustosza”. Początkowo zakładano, że byłby to jednocześnie kierownik muzeum i biblioteki miejskiej. Zalecenie to w odniesieniu do muzeum zostało zrealizowane dopiero po roku, kiedy to ówczesny prezydent Opola Wilhelm Szafarczyk zatrudnił w muzeum jako stałego pracownika kustosza Józefa Obuchowskiego. Legitymował się on dyplomem Uniwersytetu Jagiellońskiego z zakresu geografii i geologii; ponadto pracował w muzealnictwie w latach 1930–1939, czyli miał pełne przygotowanie, zarówno teoretyczne, jak i praktyczne. Do tego czasu, czyli do czerwca 1946 roku, formalną opiekę nad muzeum sprawował dziennikarz Józef Preussner.

Muzeum było instytucją finansowaną przez miasto, które pokrywało wszystkie wydatki gospodarcze, natomiast Ministerstwo Kultury i Sztuki finansowało zakup muzealiów oraz partycypowało w kosztach remontów. Józef Obuchowski w swym pierwszym sprawozdaniu z 8 lipca 1946 roku scharakteryzował stan muzeum w następujący sposób: „Muzeum jest całkiem nie uporządkowane, katalogów nie ma, w salach muzealnych nieład, wiele eksponatów zginęło (w tej liczbie cała numizmatyka), dużo szaf uszkodzonych, prawie wszystkie zamki wyłamane. To samo jest i w bibliotece oraz w pracowniach i kancelarii”. Oprócz stwierdzenia nieładu i braku ewidencji ocalałych eksponatów znajduje się w nim również krótki opis stanu zachowanych w muzeum zbiorów: „Muzeum – działy: 1. Prehistoryczny – 2 sale, kilka eksponatów z paleolitu, sporo neolitu i brązu; 2. Historyczny – 2 sale, w tym cenne wykopaliska z grodziska opolskiego; 3. Przyrodniczy – 2 sale, dość bogaty, nie uporządkowany. Ptaki wymagają natychmiastowych zabiegów konserwujących, brak szaf; 4. Numizmatyczny – całkowicie wykradziony. Katalogów brak. Biblioteka. Duży księgozbiór. Książki wyłącznie niemieckie z różnych dziedzin wiedzy. Dawne katalogi niekompletne, kartoteki poniszczone, książki wszystkich działów pomieszane […]. Są też dzieła bardzo wartościowe […]. Pracownie i urządzenia pomocnicze konserwatorskie są, lecz dość zdewastowane. […] Na skutek wojny cały ład i porządek w muzeum i bibliotece zostały zniszczone, a przede wszystkim system inwentaryzacyjny […]”. W swoich najbliższych planach Józef Obuchowski zawarł przede wszystkim inwentaryzację zachowanego mienia, a także ustalenie profilu muzeum. Uroczyste otwarcie Muzeum Miejskiego w Opolu nastąpiło 1 września 1946 roku – „przecięcia wstęgi dokonał prezydent Szafarczyk, zaś poświęcił Jego Eminencja ks. dr Kominek”.

Koniec 1949 roku stanowi cezurę w stanie prawnym muzeów miejskich. Uchwałą Komitetu Ministrów do spraw Kultury z dnia 6 października 1949 roku podjęto postanowienie o upaństwowieniu muzeów publicznych, należących do związków samorządu terytorialnego, stowarzyszeń i osób fizycznych. Miało to nastąpić do 30 grudnia 1949 roku. Na podstawie powyższej uchwały Minister Kultury i Sztuki wydał zarządzenie nr 78 z 9 grudnia 1949 roku w sprawie sposobu przejęcia w zarząd i użytkowanie państwa ww. muzeów. Termin przejęcia Muzeum Miejskiego w Opolu wyznaczono na dzień 16 grudnia. Zachował się akt jego przejęcia z datą 16 grudnia 1949 roku, w którym udział wzięli przedstawiciele Ministerstwa Kultury i Sztuki, Zarządu Miejskiego w Opolu oraz dyrektor Muzeum Miejskiego – Józef Obuchowski. Akt przekazania zawiera szczegółowy opis nieruchomości położonej przy ul. św. Wojciecha 7, w której znajdowały się: 12 sal wystawowych, 4 pomieszczenia administracyjne, 1 sala wykładowa, 1 sala – pracownia, 2 halle i trzyizbowe mieszkanie oraz parterowe zabudowania gospodarcze. Muzeum posiadało 4650 zabytków i zespołów zgromadzonych w następujących działach: etnograficznym, prehistorycznym, przyrodniczym, zabytków miejskich i numizmatycznym.

Od 1950 roku, działając jako instytucja państwowa, muzeum przyjęło nazwę Muzeum Śląska Opolskiego. Rozszerzył się jego zakres kolekcjonerski, a placówka, skupiająca się dotychczas przede wszystkim na dziejach miasta, miała objąć swym zasięgiem teren całego województwa. W związku z upaństwowieniem zniesiono opłatę za wstęp do muzeum, dzięki czemu rok 1950 był rokiem rekordowej frekwencji. Wystawy zwiedziły 84 104 osoby. Od chwili odejścia Józefa Obuchowskiego w czerwcu 1953 roku istniał wakat na stanowisku dyrektora. Przejściowo obowiązki te pełnili Jan Świderski i Alicja Badeńska. W 1954 roku kierownictwo muzeum objął Ignacy Kuźniewski. Po raz pierwszy w okresie powojennym zatrudniono wówczas specjalistyczną kadrę pracowników merytorycznych, odpowiedzialnych za poszczególne działy – archeologa, etnografa, historyka sztuki. Jednak jeszcze przez kilka lat muzeum borykało się z niedoborem fachowych pracowników; dla przykładu – w planie pracy na rok 1960 czytamy, że zbiorami Działu Przyrody i Działu Historii, wobec braku kustoszy, opiekuje się dyrektor.

W kwietniu 1957 roku Muzeum Śląska Opolskiego, zgodnie z zarządzeniem nr 75 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 10 kwietnia 1957 roku, zostało muzeum okręgowym, wychodząc spod dotychczasowej kurateli Muzeum Śląskiego we Wrocławiu i przejmując pieczę merytoryczną nad istniejącymi wówczas trzema pozostałymi muzeami województwa opolskiego: w Brzegu, Nysie i Raciborzu. Dotychczasowy kierownik tytułowany był od tej pory dyrektorem muzeum. W tym czasie istniała jedna księga inwentarzowa, w której zarejestrowano muzealia etnograficzne i przyrodnicze oraz zabytki miejskie i rzemiosła artystycznego. Muzealia archeologiczne częściowo miały inwentarz podręczny, częściowo tylko protokoły przekazów. Biblioteka „poniemiecka” liczyła 680 woluminów. W 1957 roku wykształcił się też nowy schemat organizacyjny muzeum, w dużej części zachowany do dziś. Placówka posiadała wówczas następujące działy merytoryczne: archeologiczny, etnograficzny, historyczny, sztuki, przyrody, naukowo-oświatowy. Muzeum Śląska Opolskiego miało w tym czasie wiele oddziałów, które stopniowo się usamodzielniły, tworząc odrębne placówki muzealne należące do opolskiego okręgu muzealnego. Były to: oddział w Kluczborku utworzony w 1959 roku, a samodzielny od 1962 roku, w Prudniku (1957 r., samodzielny od 1969 r.), w Oleśnie (1960 r., samodzielny od 1975 r.). Z Muzeum Śląska Opolskiego wyodrębniło się także Muzeum Wsi Opolskiej, utworzone w 1961 roku, a samodzielne od 1966 roku – jedyne w województwie opolskim muzeum typu skansenowskiego. W 1964 roku otwarto dwa nowe oddziały Muzeum Śląska Opolskiego – Muzeum Czynu Powstańczego w Leśnicy (pow. Strzelce Opolskie) i Muzeum Martyrologii Jeńców Wojennych w Łambinowicach (pow. Niemodlin), które oprócz sal wystawowych posiadało nowoczesną jak na owe czasy salę kinowo-oświatową, zradiofonizowaną i wyposażoną w aparaturę projekcyjną. Obydwa muzea zostały wybudowane i urządzone m.in. ze Społecznego Funduszu Odbudowy Stolicy i Kraju. Do obecnej siedziby w Górze św. Anny Muzeum Czynu Powstańczego zostało przeniesione w 1980 roku. W 1965 roku muzeum łambinowickie, już jako Centralne Muzeum Jeńców Wojennych w Łambinowicach-Opolu, zostało podniesione do rangi placówki o zasięgu krajowym, działającej pod bezpośrednim zwierzchnictwem Ministerstwa Kultury i Sztuki.

W 1963 roku ukazał się pierwszy tom „Opolskiego Rocznika Muzealnego” – wydawnictwa, które – zgodnie z założeniami komitetu redakcyjnego – „ma do spełnienia podwójną rolę. […] skupić wokół «Rocznika» wszystkich tych pracowników nauki, których zainteresowania naukowo-badawcze bezpośrednio lub pośrednio wiążą się z działalnością muzeów opolskich. Po drugie, bardzo istotna jest sprawa upowszechnienia i popularyzacji wyników prac badawczych prowadzonych przez muzea Opolszczyzny oraz współpracujące z nimi osoby i instytucje naukowe, gdyż stanowią one konkretny wkład w dorobek nauki polskiej. Problem ten okaże się tym bardziej ważny, gdy dodamy, że Opolszczyzna ciągle jeszcze narażona jest na infiltrację rewizjonistycznej propagandy zachodnioniemieckiej”. Głównie z powodów finansowych do 2014 roku ukazało się zaledwie dwadzieścia tomów rocznika.

Pod dyrekcją Tadeusza Chruścickiego, uprzednio kierownika muzeum w Nysie, który zastąpił w 1964 roku Ignacego Kuźniewskiego, Muzeum Śląska Opolskiego rozpoczęło przygotowania do generalnego remontu. Remont polegał na wymianie całej instalacji elektrycznej i centralnego ogrzewania, instalacji systemu przeciwpożarowego oraz automatycznej sieci telefonicznej. Równocześnie w środkowym trakcie drugiej kondygnacji całego budynku zamieniono stropy drewniane na ognioodporne, mogące przenieść ciężar magazynu, projektowanego do wbudowania w obszerny, niewykorzystany dotąd strych. Na całym parterze wymieniono podłogi wraz ze zniszczonym podłożem. Na pierwszym piętrze wyburzono sufity. Konieczność ich wymiany była konsekwencją błędów popełnionych podczas wymiany dachu, wskutek czego odchyliła się północna ściana budynku. W sprawozdaniach podkreślano, że tak poważne prace budowlane przeprowadzono bez przerywania normalnej działalności muzealnej, pomimo że „zarówno personel muzealny, jak i zabytki prowadziły koczowniczy żywot, a wiele cennych zabytków uległo uszkodzeniu”. 15 grudnia 1971 roku, pomimo trwających nadal robót remontowych, otwarto nową wystawę, która mieściła się w zaadaptowanych piwnicach, w trzech pomieszczeniach na parterze i w jednym pomieszczeniu na pierwszym piętrze. W jej organizacji wzięły udział wszystkie działy merytoryczne muzeum – archeologiczny, historyczny, etnograficzny oraz sztuki i rzemiosła artystycznego. Tymczasem Tadeusz Chruścicki odszedł na stanowisko wicedyrektora Muzeum Narodowego w Krakowie, a jego miejsce od 1971 roku zajął Franciszek Adamiec.

Nadzieja na zdecydowaną poprawę warunków pracy pojawiła się w 1980 roku, kiedy to muzeum otrzymało kamienicę przy ul. św. Wojciecha 13. Po zakończeniu trwającego osiem lat remontu znalazły w niej swą siedzibę m.in. pracownie działów merytorycznych, a na drugim piętrze usytuowano sale wystaw czasowych.

Jednym z ważnych elementów reformy samorządowej z 1990 roku było przekazanie samorządom gminnym kompetencji w zakresie prowadzenia instytucji kultury. Tym samym gminy przejęły w zarządzanie większość działających na ich terenie muzeów. W województwie opolskim pod zarząd gminy trafiły dotychczasowe oddziały Muzeum Śląska Opolskiego – Muzeum im. Józefa Elsnera w Grodkowie, Muzeum w Głogówku oraz Punkt Muzealny w Namysłowie. Muzeum Śląska Opolskiego pozostało muzeum państwowym do kolejnego etapu reformy samorządowej, która nastąpiła w 1999 roku, kiedy to organizatorami większości pozostałych instytucji państwowych stały się samorządowe województwa i powiaty. Muzeum Śląska Opolskiego wraz z jedynym pozostałym w jego strukturze organizacyjnej oddziałem – Muzeum Czynu Powstańczego w Górze św. Anny – zostało placówką podległą samorządowi wojewódzkiemu. W latach 80. i 90. ubiegłego wieku w muzeum następowały częste zmiany dyrektorów, którymi byli kolejno: Józef Niewiński (1977–1981), Maria Bożena Myga (1981–1986), Krystyna Lenart-Juszczewska (1988–1990), Krzysztof Spychała (1991–1992), Bogdan Cimała (1992–1993), Eleonora Babiak-Jabłońska (1993). W 1993 roku kolejnym dyrektorem została Elwira Holc, która pozostała na tym stanowisku do roku 2003.

W 1994 roku muzeum przejęło i wyremontowało budynek przy ul. Ozimskiej 10 (wcześniej siedziba Biura Wystaw Artystycznych). W 2000 roku otwarto w nim stałą ekspozycję malarstwa Jana Cybisa. W 2005 roku muzeum otrzymało na własność kamienicę przy ul. św. Wojciecha 9, w której urządzono ekspozycje XIX–XX-wiecznych wnętrz mieszczańskich. W latach 2005–2008 dzięki środkom z funduszy europejskich i przy finansowym wsparciu samorządu wojewódzkiego oraz ministra kultury i dziedzictwa narodowego zrealizowano projekt „Mons Universitatis”, polegający na remoncie i rozbudowie muzeum. W jego ramach zmodernizowano i zaadaptowano wnętrza wspomnianej już zabytkowej kamienicy mieszczańskiej, przeprowadzono remont budynku administracyjnego przy ul. św. Wojciecha 13, przebudowano i wyremontowano kamienicę przy Małym Rynku 7, a także wybudowano nowy pawilon wystawienniczy według projektu Małgorzaty i Antoniego Domiczów. W efekcie zdecydowanie powiększyła się (o 270%) powierzchnia wystawiennicza muzeum oraz znacznie polepszyły się warunki pracy wszystkich działów muzealnych. W mniejszym stopniu poprawiły się natomiast warunki przechowywania zbiorów. Otwarcie muzeum po remoncie i rozbudowie nastąpiło w październiku 2008 roku. Wówczas udostępniono zwiedzającym trzy stałe ekspozycje: „Galeria malarstwa polskiego XIX–XX w.”, „Ceramika górnośląska” i „W kręgu farmacji”. W 2009 roku otwarto stałą wystawę archeologiczną „Pradzieje i wczesne średniowiecze Opolszczyzny”, w następnym roku – stałą wystawę historyczną „Opole – gród, miasto stolica regionu”, a w 2014 roku uruchomiono ostatnią ze stałych ekspozycji: „Etnografia Opolszczyzny. Tradycja i zmiana”. Obecnie Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu dysponuje czterema budynkami wystawowymi. Są to: barokowy gmach pojezuicki (Mały Rynek 7), budynek XIX-wiecznej karczmy mieszczący galerię przy ul. Ozimskiej 10, kamienica czynszowa przy ul. św. Wojciecha 9 oraz nowy pawilon wystawowy (Mały Rynek 7a). Dyrekcja i pracownie mieszczą się w zabytkowej klasycystycznej kamienicy przy ul. św. Wojciecha 13. Oprócz wymienionych gmachów muzeum posiada także budynki o charakterze magazynowym, położone na obrzeżach miasta.

Zgodnie z art. 173 ustawy Prawa Telekomunikacyjnego informujemy, że kontynuując przeglądanie tej strony wyrażasz zgodę na zapisywanie na Twoim komputerze tzw. plików cookies. Ciasteczka pozwalają nam na gromadzenie informacji dotyczących statystyk oglądalności strony. Jeżeli nie wyrażasz zgody na zapisywanie ich - zmień ustawienia swojej przeglądarki internetowej.